Το καλό σταυρόλεξο και τα μυστικά του

Πολλές φορές κι εγώ, κι εσείς επίσης σίγουρα, έχουμε αρχίσει να λύνουμε ένα σταυρόλεξο και μετά από λίγο, ίσως πριν καν φτάσουμε στη μέση, βαρυγκομάμε λες και κάνουμε αγγαρεία. Άλλες φορές πάλι, ένα χαζοχαρούμενο χαμόγελο ζωγραφίζεται στο πρόσωπό μας καθώς δεν αφήνουμε κάτω το μολύβι, λες και λύνουμε μια μονοκοντυλιά, με τις λέξεις να κυλάνε η μια μετά την άλλη στη μακέτα του σταυρολέξου σαν το γάργαρο νεράκι.

Τι είναι όμως αυτό που κάνει «κλικ» στα σταυρολεξικά μας ένστικτα και χαιρόμαστε σαν μικρά παιδιά όταν το βρίσκουμε, ενώ κατεβάζουμε καντήλια όταν λείπει; Εντάξει, το μόνο βέβαιο είναι πως πρόκειται για περισσότερα του ενός πράγματα. Και κάποια από αυτά μπορεί να επηρεάζουν διαφορετικά τον ένα σταυρολεξά από τον άλλο. Άλλωστε είμαστε άνθρωποι με διαφορετικές ψυχοσυνθέσεις και προτιμήσεις. Έχοντας όμως κάνει παρέα με πολλούς λύτες σταυρολέξων, μπορώ πλέον να καταλήξω αγόγγυστα στο συμπέρασμα πως κάποιοι κανόνες δείχνουν να είναι κοινοί για όλους. Ποια είναι λοιπόν τα μυστικά του καλού σταυρολέξου, αυτά που ενδόμυχα αναζητάμε εναγωνίως όταν λύνουμε μια μακέτα στο αγαπημένο μας περιοδικό; Θα μοιραστώ μαζί σας τα συμπεράσματά μου και περιμένω να μου γράψετε αν συμφωνείτε ή διαφωνείτε. Νομίζω πως το θέμα μας ενδιαφέρει όλους και πολύ ευχαρίστως θα δημοσιεύσω εδώ στο επόμενο blog μου και τις δικές σας απόψεις, εφόσον φυσικά μπείτε στον κόπο να μου τις στείλετε. koutakias@brainware.gr στη διάθεσή σας!

Το πρώτο νομίζω πως είναι να μπορεί κάποιος να βρει τη λέξη από τον ορισμό. Είτε είναι εύκολος, είτε δύσκολος, είτε «πονηρός», ο ορισμός πρέπει να οδηγεί στην εύρεση της λέξης, με βάση το μέσο γνωστικό επίπεδο ενός λύτη, που δεν είναι συνήθως ευκαταφρόνητο, αλλά δεν είναι και αυτό ενός καθηγητή Πανεπιστημίου. Για παράδειγμα, σε ένα σταυρόλεξο μπορεί να υπάρχει ορισμός «Ήταν και ο Παυλικιανισμός στο Βυζάντιο». Χωρίς να ξέρεις ντε και καλά τι ήταν ο Παυλικιανισμός, βρίσκοντας σιγά σιγά άλλες γειτονικές λέξεις, θα αρχίσεις να υποψιάζεσαι κάποια πράγματα. Και τι θα μπορούσε άραγε να είναι αυτός ο Παυλικιανισμός; Ποτάμι; Όχι. Αυτοκράτορας; Μπα. Ε, πόσο θα σου πάρει πια να καταλάβεις ότι πρόκειται για αίρεση; Αν όμως υπάρχει ένας ορισμός «χωριό του Καζακστάν» που μάλιστα διασταυρώνεται με «αρχαίο ποτάμι της Μοζαμβίκης», μάλλον κάποια κουτάκια στο σταυρόλεξο θα μείνουν άδεια για πάντα…

Εκεί λοιπόν έχουμε την πρώτη περίπτωση που μπορεί να οδηγήσει έναν λύτη στην απόγνωση. «Μα πού να το ξέρουμε αυτό βρε παιδί μου;». Συνήθως, αν το πεις αυτό για περισσότερες από μία φορές καθώς λύνεις σταυρόλεξα σε ένα περιοδικό, η αμέσως επόμενη κίνηση είναι να το πετάξεις στα σκουπίδια. Ομολογώ πως δεν μου έχει τύχει ποτέ κάποιος σταυρολεξάς που να ψάχνει για σταυρόλεξα με τέτοιες, «άγνωστες» λέξεις, επειδή χαίρεται να τις γκουγκλάρει στο Διαδίκτυο. Συνήθως θες το μολυβάκι να μη φεύγει από το σταυρόλεξο, όχι να το παρατάς κάθε τρεις και λίγο για να ψάχνεις ποιο είναι αυτό το ύψωμα στο δυτικό Θιβέτ που βόλεψε έναν κατασκευαστή για να κλείσει τσάτρα-πάτρα τη μακέτα του.

Εκτός όμως από τα πολύ δύσκολα, συχνά ο λύτης εκνευρίζεται και από το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή τα πολύ εύκολα. Δεν αναφέρομαι στις «λέξεις – δωράκια». Αυτές υπάρχουν σε κάθε σταυρόλεξο, για να βοηθήσουν στην επίλυσή του, να έχει κάτι ο λύτης για να πιαστεί προκειμένου να ξεκινήσει. Ο ποταμός Άαρ, για παράδειγμα, είναι μια κλασική τέτοια λέξη, όπως και οι ελληνικοί αριθμοί, που πρέπει πια να τους έχετε μάθει απέξω κι ανακατωτά. Οι λέξεις των δύο γραμμάτων και τα αρκτικόλεξα/συντμήσεις, βρίσκονται εκεί για τον ίδιο λόγο και είναι ευπρόσδεκτα, εφόσον φυσικά δεν έχει γίνει κατάχρησή τους στην κατασκευή του σταυρολέξου. Δεν μπορείς όμως να βλέπεις στα σοβαρά ορισμό του τύπου «η πρωτεύουσα της Ελλάδας». Εντάξει, γελάει και το παρδαλό κατσίκι. Ούτε ορισμούς που συμπεριλαμβάνουν την ίδια τη λέξη στην οποία αναφέρονται, όπως «τελείως λευκός» για τη λέξη «κατάλευκος». Κάντο τουλάχιστον «τελείως άσπρος», βρε αδελφέ, μην βάζεις την ίδια λέξη!

Κάτι άλλο είναι η αναλογία εγκυκλοπαιδικών και μη λέξεων. Δεν μπορεί ένα σταυρόλεξο να έχει σχεδόν μόνο εγκυκλοπαιδικές λέξεις, δηλαδή τοπωνύμια, ηθοποιούς, τραγουδιστές και τα σχετικά. Ακόμα κι αν δεν είναι δύσκολα και θεωρούνται κατά τεκμήριο γνωστά, ενδέχεται να αποκλείσουν από το σταυρόλεξο κάποιον που δεν έχει τη συγκεκριμένη γνώση. Ένας ποδοσφαιριστής, ας πούμε, μπορεί να έρθει αμέσως στο μυαλό κάποιου, ενώ να αποτελεί άγνωστη λέξη για έναν άλλο. Αν ένα σταυρόλεξο είναι γεμάτο με τέτοιες λέξεις, ενδέχεται να αποκλείσει κόσμο και κοσμάκη. Γι’ αυτό οι λέξεις λεξικού πρέπει να αποτελούν τη βάση κάθε καλού σταυρολέξου και να διανθίζονται με εγκυκλοπαιδικές, και όχι το αντίθετο. Αν θες, μεγάλε, να τιγκάρεις ένα σταυρόλεξο με ηθοποιούς και σκηνοθέτες, φτιάξε ένα κινηματογραφικό. Αν σου αρέσουν οι λίμνες και τα οροπέδια, ονόμασέ το γεωγραφικό. Να δει ο άλλος τον τίτλο και να καταλάβει περί τίνος πρόκειται πριν επενδύσει χρόνο και φαιά ουσία για να αρχίσει να λύνει.

Οι ορισμοί είναι πολύ σημαντικό να μην είναι ανάλατοι και βαρετοί. Εντάξει, δεν θα είναι όλοι παιχνιδιάρικοι, αλλά πρέπει ένα σημαντικό ποσοστό τους να ξεπερνά τα όρια του απλού λήμματος. Σταυρόλεξο λύνουμε, μάγκα, δεν διαβάζουμε τετράτομο λεξικό. Αντί να βάλεις ορισμό στη λέξη «ηρωισμός», «υπέρμετρη γενναιότητα, τόλμη, θάρρος», δεν είναι απείρως καλύτερο το «Θρυλικός του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες»; Θέλει λίγο ψάξιμο και πρωτοτυπία το πράγμα, ο αναγνώστης όμως πάντα τα αναζητά αυτά και τα προτιμά από τις στείρες τυπικότητες. Και, βέβαια, θα ανταμείψει αυτόν που τα προσφέρει, με την προτίμησή του.

Η μακέτα, τέλος, δεν πρέπει να είναι τίγκα στα μαύρα. Αυτό συνήθως οδηγεί είτε σε πολλές μικρές λέξεις, που ο λύτης τις συναντά σε πολλά σταυρόλεξα και καταλήγει να τις βαριέται, είτε σε νεκρά τετράγωνα στις άκρες, είτε σε τμήματα του σταυρολέξου που αποκόπτονται από τα άλλα και σε διάφορα άλλα παρεμφερή προβλήματα. Ακόμα όμως κι αν οι μακέτες είναι σωστές και έχει ληφθεί πρόνοια ώστε και όλα τα προηγούμενα που συζητήσαμε να είναι επίσης ΟΚ, η επανάληψη λέξεων στα σταυρόλεξα του ίδιου περιοδικού είναι ακόμα ένας κίνδυνος που παραμονεύει. Ο κατασκευαστής μπορεί να έφτιαξε τα σταυρόλεξα σε πολλές διαφορετικές ημέρες και να μη θυμάται την επομένη τι έβαλε την προηγουμένη, ο λύτης όμως που θα τα πιάσει σερί το ένα μετά το άλλο, θα εκνευριστεί αν δει την ίδια λέξη και ίσως ακόμα και τον ίδιο ορισμό, σε δυο-τρία διαδοχικά σταυρόλεξα που θα προσπαθήσει να λύσει.

Νομίζω πως έπιασα τα πιο βασικά. Από κει και πέρα, εκτός από τα μυστικά της καλής κατασκευής ενός σταυρολέξου, υπάρχουν και αυτά της άνετης επίλυσής του, αλλά ας μην τα πούμε όλα με τη μία. Εδώ είμαστε για να αποκαλύψουμε, σιγά σιγά, όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε ώστε τα ασπρόμαυρα κουτάκια των σταυρολεξικών περιοδικών να μην κρύβουν τίποτα πια από σας και να γίνουν οι καλύτεροί σας φίλοι!

Με σταυρολεξικούς χαιρετισμούς,
Ο κουτάκιας